Stwierdzanie zgonu przez lekarzy

Zastrzeżenia

  Zasady i tryb stwierdzania zgonu są regulowane przez przepisy z lat 50 i 60 ubiegłego wieku, co powoduje, że nie można ich wprost przełożyć na aktualną organizację systemu ochrony zdrowia. W wielu kwestiach występują nielogiczności i niejasność, które staraliśmy się zinterpretować po to, żeby przedstawić Państwu jednoznaczne wytyczne. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Bez dostosowania do współczesności omawianych przepisów w wielu sytuacjach nie jest możliwe wskazanie jak zgodnie z prawem powinien postępować lekarz.

Podstawa prawna wytycznych

• Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (art. 43 i art. 43a);
• Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (art. 10 i art. 11);
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny;
• Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2023 r. w sprawie wzoru karty zgonu.

Cel

  Celem autorów jest przedstawienie zaleceń prawnych w zakresie stwierdzania zgonu i udzielenie odpowiedzi na najczęściej pojawiające się wątpliwości.

Uwagi porządkujące

  Zaprezentowane w tym dokumencie wytyczny mają wyłącznie charakter prawny i administracyjnoprawny, wytyczne nie odnoszą się do warstwy merytorycznej (medycznej) stwierdzania zgonu.

  Stwierdzenie zgonu stanowi czynność faktyczno-medyczną, która dokonywana jest na podstawie badania osoby zmarłej, którego przeprowadzenie wymaga wiedzy medycznej i oparcia się o konkretnie określone medycznie kryteria. Stwierdzenie zgonu jest orzeczeniem o stanie zdrowia.

  Wystawienie karty zgonu jest czynnością administracyjnoprawną skutkującą uznaniem, że dana osoba zmarła. Dokument ten ma doniosłe konsekwencje prawne w postaci m.in.

• utraty przez tę osobę podmiotowości prawnej,
• powstania uprawnienia spadkobierców tej osoby do dziedziczenia po niej czy
• realizacji umowy ubezpieczenia na wypadek śmierci tej osoby (o ile takie ubezpieczenie było przez nią zawarte).

 Ogólne zasady dotyczące stwierdzania zgonu

1. Zgon może stwierdzić każdy lekarz na podstawie osobiście wykonanych badań i ustaleń.

2. Lekarz dentysta nie może stwierdzić zgonu ani wystawić karty zgonu.

3. Wystawienie karty zgonu może być uzależnione od przeprowadzenia sekcji zwłok.

4. Lekarz może wystawić kartę zgonu na podstawie dokumentacji badania pośmiertnego przeprowadzonego przez innego lekarza lub inną uprawnioną osobę, a także na podstawie dokumentacji stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (śmierci mózgu) lub nieodwracalnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie narządów.

5. Zobowiązany do stwierdzenia zgonu jest:

A) lekarz leczący chorego w ostatniej chorobie lub lekarz, który udzielał jako ostatni pacjentowi świadczeń w okresie 30 dni przed zgonem (przepisy prawa posługują się tymi dwoma kategoriami) albo

B) kierownik zespołu ratownictwa medycznego – w sytuacji, gdy do zgonu doszło podczas akcji medycznej – w osobie: lekarza ratownictwa medycznego, ratownika medycznego, pielęgniarki.

6. Stwierdzenie zgonu przez lekarza określonego w pkt 5) lit. A) jest nieodpłatne,  ponieważ lekarze zobowiązani z mocy prawa do stwierdzania zgonów nie mogą uzależnić stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu od zapłaty im za to wynagrodzenia.

7. Lekarz, inny niż określony w pkt 5) lit. A), może uzależnić podjęcie czynności stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu od zapłaty wynagrodzenia.

8. Zgon należy zawsze stwierdzić w miejscu jego wystąpienia (dom, ulica, miejscowość).

Stwierdzanie zgonu i wystawianie karty zgonu – informacje ogólne i organizacyjne

• Zgon i jego przyczynę stwierdza się w karcie zgonu.
• Treść karty zgonu i jej wzór uregulowane są prawnie, a karta zgonu stanowi załącznik do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2023 r. w sprawie wzoru karty zgonu.
• Część danych z karty zgonu ma być przekazana do statystyki publicznej, co określone jest w przepisie art. 11 ust. 3a-3d ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Obowiązek ten spoczywa na lekarzu wystawiającym kartę zgonu.
• Od 1 stycznia 2024 r. nałożono na podmiot wystawiający kartę zgonu nowe obowiązki statystyczne dlatego wymagane jest każdorazowo posługiwanie się najbardziej aktualnym wzorem karty zgonu z ww. aktu prawnego.
• Karta zgonu powinna być wystawiona przez lekarza, który dokonał stwierdzenia zgonu. Jeżeli zgon stwierdził lekarz POZ, to on powinien wystawić kartę zgonu.
• Każdy lekarz (w tym lekarz POZ) jest uprawniony do wystawienia karty zgonu, nawet jeżeli samodzielnie nie wykonał badań i ustaleń w kierunku stwierdzenia zgonu, na podstawie dokumentacji badania pośmiertnego przeprowadzonego przez innego lekarza lub inną uprawnioną osobę, a także na podstawie dokumentacji stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu lub nieodwracalnego zatrzymania krążenia poprzedzającego pobranie narządów. W innych przypadkach (np. zaświadczenia o zgonie, oświadczenia o zgonie, informacje od rodziny lub Policji o zgonie itp.) lekarz (w tym lekarz POZ) nie może wystawić karty zgonu bez osobistego badania osoby zmarłej i ustalenia przyczyny zgonu tej osoby.
• Jeżeli zwłoki zostały poddane sekcji, lekarz (w tym lekarz POZ) przed wystawieniem karty zgonu powinien zapoznać się z protokołem sekcji i dopiero następczo wystawić kartę zgonu. Dotyczy to sytuacji, kiedy sekcja zwłok nie jest wykonywana w związku z podejrzeniem przestępstwa.
• Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo i w związku z tym zarządzono przeprowadzenie sekcji zwłok, to kartę zgonu wystawia lekarz, który wykonywał sekcję zwłok na zlecenie organu ściągania.
• W sytuacji, gdy (i) nie jest możliwe stwierdzenie przyczyny zgonu oraz (ii) nie zachodzi podejrzenie zgonu w związku z popełnieniem przestępstwa lub samobójstwa lub występowania choroby zakaźnej, w karcie zgonu w miejscach przeznaczonych na wpisanie przyczyn zgonu wpisuje się adnotację: przyczyna zgonu nieustalona.
• Osoba, do której należy wystawienie karty zgonu, jest obowiązana nie później niż w ciągu 12 godzin od wezwania:

A) ustalić tożsamość zwłok i dokonać osobiście ich oględzin;

B) przeprowadzić wywiad wśród osób z otoczenia osoby zmarłej w celu ustalenia okoliczności, w których zgon nastąpił;

C) zapoznać się z dokumentami dotyczącymi stanu zdrowia danej osoby w okresie poprzedzającym zgon;

• Niemożność ścisłego ustalenia przyczyny zgonu bądź okoliczność, że do ustalenia przyczyny zgonu konieczne jest przeprowadzenie badań laboratoryjnych, nie może stanowić podstawy do odmowy wystawienia bądź do opóźnienia wystawienia karty zgonu.
• Karta zgonu może być udostępniona jedynie ściśle określonym osobom/podmiotom, których krąg regulują przepisy art. 11 ust. 4 w zw. z art. 10 ust. 1 i 3 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, tj.: małżonkowi/małżonce osoby zmarłej; zstępnym osoby zmarłej; wstępnym osoby zmarłej; krewnym bocznym do 4 stopnia pokrewieństwa wobec osoby zmarłej; powinowatym w linii prostej do 1 stopnia powinowactwa wobec osoby zmarłej; właściwym organom wojskowym (w odniesieniu do zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej); organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym (w odniesieniu do zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa); gminie właściwej ze względu na miejsce zgonu (w odniesieniu do zwłok osób, które nie zostały pochowane przez osoby, którym przysługuje prawo pochówku zwłok oraz nie zostały przekazane uczelniom medycznym w celach dydaktycznych); zakładowi karnemu, w ramach którego osoba zmarła przebywała w związku z wykonywaniem kary (w odniesieniu do zwłok osób, które nie zostały pochowane przez osoby, którym przysługuje prawo pochówku zwłok oraz nie zostały przekazane uczelniom medycznym w celach dydaktycznych).

 Stwierdzanie zgonu przez lekarza POZ

1. Lekarz POZ jest zobowiązany do stwierdzenia zgonu w przypadku śmierci pozaszpitalnej, która nastąpiła w godzinach pracy POZ, jeżeli jest lekarzem leczącym chorego w ostatniej chorobie lub lekarzem, który udzielał jako ostatni pacjentowi świadczeń w okresie 30 dni przed zgonem, z zastrzeżeniem przypadków, o których mowa poniżej.

2. Lekarz POZ jest zwolniony z obowiązku stwierdzenia zgonu w sytuacji, gdy w czasie wezwania do stwierdzenia zgonu: jest niedostępny, przebywa w odległości większej niż 4 km od miejsca, w którym znajdują się zwłoki lub z powodu choroby lub innych uzasadnionych przyczyn nie może dokonać oględzin zwłok w ciągu 12 godzin od chwili wezwania.

3. W sytuacji, o której mowa w pkt 2 powyżej, zgon powinien stwierdzić inny lekarz (jednocześnie przepisy prawa nie wskazują o jakiego lekarza chodzi, a rozporządzenie w sprawie stwierdzania zgonu i jego przyczyny posługuje się w tym zakresie archaicznym pojęciem lekarza wezwanego do nieszczęśliwego wypadku lub nagłego zachorowania oraz lekarza, który jest lekarzem ośrodka/przychodni zdrowia właściwej rejonowo dla miejsca, w którym znajdują się zwłoki) – może być to np. inny lekarz POZ niż ostatnio leczący pacjenta, lekarz NPL, lekarz zespołu ratownictwa medycznego, lekarz powołany przez starostę.

4. Jeżeli potrzeba stwierdzenia zgonu wystąpiła w godzinach pracy POZ, lekarz POZ może stwierdzić zgon dopiero po zakończeniu godzin pracy w POZ.

5. Jeżeli potrzeba stwierdzenia zgonu wystąpiła poza godzinami pracy POZ (przed godz. 8:00, po godz. 18:00, w sobotę, niedzielę lub święto), zobowiązanym do stwierdzenia zgonu jest inny lekarz niż lekarz POZ – np. lekarz NPL, lekarz zespołu ratownictwa medycznego, lekarz powołany przez starostę.

6. Lekarz POZ stwierdzający zgon nie może z tego tytułu otrzymać wynagrodzenia od osób wzywających do stwierdzenia zgonu (np. członków rodziny zmarłego) oraz uzależniać stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu od zapłaty wynagrodzenia.

Stwierdzanie zgonu przez lekarza innego niż lekarz POZ, który leczył pacjenta w ostatniej chorobie lub jako ostatni leczył pacjenta w okresie 30 dni przed zgonem

1. Jeżeli lekarzem, który przed zgonem jako ostatni udzielał świadczeń pacjentowi lub jako ostatni leczył pacjenta w okresie 30 dni przed zgonem jest inny lekarz niż lekarz POZ (np. internista z oddziału wewnętrznego szpitala, gdyż ostatnim świadczeniem zdrowotnym dla pacjenta było świadczenie szpitalne), to obowiązek stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu, co do zasady, spoczywa na tym innym lekarzu.

2. Jeżeli lekarz ten, z różnych przyczyn, nie stwierdza zgonu, a przychodnia POZ uzyska informację o potrzebie stwierdzenia zgonu i jednocześnie ustali, że zmarł pacjent będący pacjentem tej przychodni, to stwierdzić zgon i wystawić kartę zgonu powinien lekarz POZ właściwy dla tego pacjenta.

3. Jeżeli z jakichkolwiek przyczyn, niezależnie od sytuacji wskazanych powyżej, inny lekarz nie stwierdzi zgonu, to lekarz POZ może to zrobić wyłącznie po osobistym badaniu zmarłego i dokonaniu własnych ustaleń w zakresie zgonu. Stwierdzenie zgonu i wystawienie karty zgonu w takich sytuacjach nie może zostać dokonane na podstawie oświadczenia innego lekarza, wystawionego przez niego zaświadczenia o zgonie itp.

 Wytyczne postępowania

1. W przypadku zgłoszenia lekarzowi potrzeby stwierdzenia zgonu należy ustalić czy jest się lekarzem zobowiązanym do stwierdzenia zgonu i wystawienia karty zgonu.

2. W przypadku ustalenia, że jest się lekarzem zobowiązanym należy bezpłatnie stwierdzić zgon i wystawić kartę zgonu.

3. W przypadku ustalenia, że nie jest się lekarzem zobowiązanym decyzja o podjęciu się stwierdzenia zgonu należy do lekarza. W przypadku decyzji pozytywnej można ustalić wynagrodzenie za stwierdzenie zgonu i wystawienie karty zgonu. Po stwierdzeniu zgonu należy wystawić rachunek.

4. Należy pamiętać, że niezależnie od tego czy lekarz jest zobowiązany do stwierdzenia zgonu i wystawiania karty zgonu czy też nie, lekarz nie może opuścić swojego miejsca udzielania świadczeń zdrowotnych bez wskazania zastępstwa.

5. W przypadku lekarzy udzielających świadczeń zdrowotnych na NFZ stwierdzenie zgonu i wystawienie karty zgonu może nastąpić dopiero po zakończeniu udzielania świadczeń finansowanych przez NFZ.

6. Procedura stwierdzenia zgonu powinna być przeprowadzona zgodnie z poniższymi zasadami.

6.1. Stwierdzenie zgonu należy poprzedzić osobistym badaniem pacjenta i wykonaniem czynności niezbędnych z medycznego punktu widzenia do stwierdzenia zgonu w danym przypadku;

6.2. Badania, o których mowa w pkt 6.1., powinny zostać wykonane w obecności świadków, o ile to możliwe.

7. Wystawienie karty zgonu powinno być przeprowadzona zgonie z poniższymi zasadami.

7.1. Kartę zgonu można wystawić po stwierdzeniu zgonu;

7.2. Przed wystawieniem karty zgonu należy ustalić tożsamość pacjenta;

7.3. Przed wystawieniem karty zgonu należy przenalizować dokumentację medyczną pacjenta, o ile jest dostępna;

7.4. Przed wystawieniem karty zgonu należy zebrać wywiad z świadkami na temat pacjenta i jego chorób;

7.5. Wystawiając kartę zgonu, należy posługiwać się najaktualniejszym wzorem karty zgonu, określonym przez Ministra Zdrowia;

7.6. Po wystawieniu karty zgonu można przekazać ją jedynie osobie uprawnionej (patrz: wyżej).

8. Stwierdzając zgon i wystawiając kartę zgonu należy rozważyć sytuacje szczególne.

8.1. Jeżeli przy okazji stwierdzania zgonu zajdzie uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu była lub mogła być choroba zakaźna, należy zawiadomić o tym odpowiednie organy sanitarne (najbliższa Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna) nie później niż w ciągu 24 godzin od stwierdzenia zgonu;

8.2. Jeżeli przy okazji stwierdzania zgonu zajdzie uzasadnione podejrzenie, że przyczyną śmierci było przestępstwo lub samobójstwo albo nie można ustalić tożsamości zwłok, należy zawiadomić o tym organy ścigania (prokuratura, Policja) i powstrzymać się z dalszymi czynnościami związanymi ze stwierdzeniem zgonu i wystawieniem karty zgonu. Dalszymi czynnościami ze zwłokami zawiaduje Policja lub prokurator po przyjeździe na miejsce znalezienia zwłok;

8.3. Jeżeli po powiadomieniu organów ścigania prokurator podejmie decyzję o wykonaniu sekcji zwłok, to lekarz nie wystawia karty zgonu, a jedynie kartę informacyjną ze stwierdzeniem zgonu i podaniem jego prawdopodobnej przyczyny;

8.4. Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo i w związku z tym zarządzono przeprowadzenie sekcji zwłok, to kartę zgonu wystawia lekarz, który wykonywał sekcję zwłok na zlecenie organu ściągania. Jeżeli sekcja wykonywana była na zlecenie organu ścigania, a przyczyną zgonu było samobójstwo lub tożsamości zwłok nie można było ustalić, to kartę zgonu po sekcji może wystawić lekarz po zapoznaniu się z protokołem sekcyjnym.

9. W sytuacji wystąpienia wątpliwości zalecamy następujące postepowanie.

10. W sytuacji wątpliwości prawnych co do bycia zobowiązanym do stwierdzania zgonu i wystawienia karty zgonu zalecamy konsultację prawną.

11. W sytuacji wątpliwości co do przyczyny zgonu należy zlecić sekcję zwłok.

12. W sytuacji wątpliwości co do tego, czy nie było udziału osób trzecich w zgonie, należy zawiadomić prokuraturę lub policję.

13. W sytuacji wątpliwości co do tego, czy zgon nie wynika z choroby zakaźnej, należy zawiadomić organy sanitarne.

 

Radosław Tymiński

Jakub Żaczek