Prawa lekarza

Zaprezentowany katalog praw lekarza dotyczy wyłącznie praw bezpośrednio związanych z wykonywaniem zawodu lekarza – pomijam zatem te prawa, które przysługują lekarzowi z racji bycia człowiekiem, obywatelem czy funkcjonariuszem publicznym (w pewnych wypadkach). Chciałbym jednocześnie zastrzec, że poniższe opracowanie nie wyczerpuje oczywiście problemu i odnosi się wyłącznie do najważniejszych praw lekarza. Równocześnie polecam Państwa uwadze dwie książki: J. Zajdel, Prawa lekarza, Łódź 2011 oraz S. Poździoch, M. Gubiński, Prawa lekarza. Zarys problematyki, Warszawa 2012.

Prawo do wyboru leczenia zgodnego ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. W art. 2 u.z.l. stwierdzono, że wykonywanie zawodu lekarza polega między innymi na leczeniu pacjenta, zaś w art. 4 u.z.l. nałożono na lekarza obowiązek leczenia zgodne ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. Z przepisów tych wynika prawo lekarza do wyboru metody leczenia zgodnej ze wskazaniami aktualnej wiedzy medycznej. Warto podkreślić, że lekarz nie ma narzuconych w przepisach określonych preferencji postępowania w zakresie wyboru metody leczenia, o ile jest ona oparta na aktualnej wiedzy medycznej. Należy jednak pamiętać, że lekarz jedynie proponuje określone leczenie pacjentowi, który może na nie nie wyrazić zgody.

 Prawo do nieinformowania pacjenta. Zgodnie z art. 31 ust. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (t.j. Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634 ze zm., dalej: u.z.l.): „W sytuacjach wyjątkowych, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta, lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i o rokowaniu, jeżeli według oceny lekarza przemawia za tym dobro pacjenta. W takich przypadkach lekarz informuje przedstawiciela ustawowego pacjenta lub osobę upoważnioną przez pacjenta. Na żądanie pacjenta lekarz ma jednak obowiązek udzielić mu żądanej informacji”. Z przepisy tego wynika tzw. przywilej terapeutyczny, dzięki któremu lekarz może ograniczyć informacje udzielane pacjentowi. Należy jednak pamiętać, że ograniczenie informacji jest możliwe: (1) tylko wyjątkowo, jeżeli przemawia za tym dobro pacjenta; (2) dotyczy stanu zdrowia i rokowania – inne informacje muszą być udzielone; (3) lekarz, ograniczywszy informacje udzielane pacjentowi, musi poinformować osobę upoważnioną przez pacjenta lub przedstawiciela ustawowego pacjenta o ograniczeniu; (4) na żądanie pacjenta lekarz ma obowiązek powiedzieć mu wszystko. Chciałbym jednak podkreślić, że cytowany przepis zezwala na przemilczenie w określonych przypadkach pewnych faktów, jednakże nie dopuszcza wprowadzania pacjenta w błąd.

 Prawo do domniemania zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z art. 32 ust. 7 u.z.l., „Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, zgoda […] może być wyrażona ustnie albo nawet poprzez takie ich zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym przez lekarza czynnościom medycznym”. Przepis ten pozwala lekarzowi domniemywać, że pacjent zgadza się na wykonanie badania lub inne czynności medyczne, jeżeli się im poddaje (np. pacjent zgłasza się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej i poproszony o rozebranie się – rozbiera się; pacjent przychodzi na pobranie krwi i podwija rękaw). Trzeba jednak zaznaczyć, że przepis ten nie stawarza podstawy do domniemania zgody na zabiegi operacyjne lub metody diagnostyczne lub lecznicze, które wymagają zgody pisemnej).

 Prawo do zbadania pacjenta bez jego zgody w przypadku, gdy wymaga on niezwłocznej pomocy lekarskiej. W myśl art. 33 ust. 1 u.z.l. „Badanie lub udzielenie pacjentowi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody jest dopuszczalne, jeżeli wymaga on niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym”. Przepis ten stwarza lekarzowi możliwość zbadania pacjenta w różnych sytuacjach medycznych, gdy życie lub zdrowie pacjenta nie jest zagrożone. Należy jednak pamiętać, że na przepis ten lekarz może się powołać tylko wtedy, gdy: (1) pacjent niezwłocznej pomocy lekarskiej; (2) ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody – jest na przykład nieprzytomny lub nie ma 16 lat; (3) nie ma możliwości porozumienia się jego opiekunem faktycznym lub przedstawicielem ustawowym. Trzeba też pamiętać, że decyzję o podjęciu czynności medycznych w okolicznościach, o których mowa w omawianym przepisie, lekarz powinien w miarę możliwości skonsultować z innym lekarzem.

 Prawo do wykonywania zabiegów operacyjnych albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta bez jego zgody. Stosownie do art. 34 ust. 7 u.z.l. „Lekarz może wykonać czynności, o których mowa w ust. 1, bez zgody przedstawiciela ustawowego pacjenta bądź zgody właściwego sądu opiekuńczego, gdy zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania zgody groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia”. Przepis ten uprawnia lekarza do podejmowania poważnych interwencji medycznych (np. cesarskie cięcie „na jodynę”) bez zgody pacjenta we wszystkich tych sytuacjach, w których informowanie pacjenta i udzielanie przezeń zgody mogłoby narazić go na niebezpieczeństwo co najmniej ciężkiego rozstroju zdrowia. Należy podkreślić, że w takim przypadku lekarz ma obowiązek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności oraz dokonać – niezwłocznie po fakcie – odpowiedniej adnotacji wraz z uzasadnieniem w dokumentacji medycznej.

 Prawo do zmiany zakresu zabiegu operacyjnego. Zgodnie z art. 35 ust. 1 u.z.l., „Jeżeli w trakcie wykonywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody leczniczej lub diagnostycznej wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia, a nie ma możliwości niezwłocznie uzyskać zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, lekarz ma prawo, bez uzyskania tej zgody, zmienić zakres zabiegu bądź metody leczenia lub diagnostyki w sposób umożliwiający uwzględnienie tych okoliczności”. Przepis ten umożliwia lekarzowi rozszerzenie zabiegu lub zmianę jego zakresu w przypadku: (1) wystąpienia sytuacji nieprzewidywalnej; (2) w wyniku której ujawniły się nowe okoliczności; (3) których nieuwzględnienie byłoby groźne dla pacjenta; (4) i nie ma możliwości porozumienia się z pacjentem (np. pacjent znajduje się w narkozie) lub jego przedstawicielem ustawowym. Należy podkreślić, że także w tym przypadku lekarz ma obowiązek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności oraz dokonać – niezwłocznie po fakcie – odpowiedniej adnotacji wraz z uzasadnieniem w dokumentacji medycznej.

 Prawo do zasięgnięcia opinii innego lekarza. Zgodnie z art. 37 u.z.l., „W razie wątpliwości diagnostycznych lub terapeutycznych lekarz z własnej inicjatywy bądź na wniosek pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, jeżeli uzna to za uzasadnione w świetle wymagań wiedzy medycznej, powinien zasięgnąć opinii właściwego lekarza specjalisty lub zorganizować konsylium lekarskie”. Przepis ten uprawnia lekarza do zasięgnięcia opinii innego lekarza lub zwołania konsylium lekarskiego na temat danego przypadku. Przepis ten umożliwia także lekarzowi odrzucenie wniosku pacjenta o konsultację, jeżeli lekarz uzna, że nie jest to uzasadnione w świetle wiedzy medycznej. Należy jednak zauważyć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazywano, że z przepisu tego wynika także „powinność krytycznej analizy leczenia na każdym jego etapie po to, by wykluczyć wątpliwości diagnostyczne lub terapeutyczne” (wyrok SN z 24 lutego 2005 r., sygn. akt V KK 375/04). Innymi słowy, w sytuacji wystąpienia wątpliwości, które przekraczają wiedzę lekarza prowadzącego, ma on obowiązek skonsultować się innym, bardziej doświadczonym, lekarzem.

 Prawo do odstąpienia lub niepodjęcia leczenia. Zgodnie z art. 38 ust. 1 u.z.l., lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek niecierpiący zwłoki. Przepis ten uprawnia każdego lekarza – bez względu na rodzaj udzielanych świadczeń zdrowotnych, miejsce wykonywania pracy i przyczyny – do niepodjęcia lub odstąpienia od leczenia pacjenta. Należy jednak zauważyć, że w myśl ustępu 3 tego artykułu, „Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego”. Oznacza to, że lekarze zatrudnieni na umowę o pracę lub powołani na stanowisko służbowe (np. w wojsku) mogą skorzystać z tego prawa w przypadku wystąpienia „ważnych powodów” (zwracam uwagę na liczbę mnogą) i po uzyskaniu zgody przełożonego (np. kierownika przychodni). Równocześnie należy mieć na uwadze, że lekarz w przypadku odstąpienia od leczenia ma obowiązek: (1) dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego; (2) wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w innym podmiocie leczniczym; (3) odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej i uzasadnić.

 Prawo do odmowy wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z sumieniem. W myśl art. 39 u.z.l. „Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30 [przypadek niecierpiący zwłoki – przyp. R.T.], z tym że ma obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej”. Przepis ten uprawnia każdego lekarza – bez względu na rodzaj udzielanych świadczeń zdrowotnych, miejsce wykonywania pracy i przyczyny – do niewykonania tych świadczeń zdrowotnych, które lekarz uważa za niezgodne ze swoim sumieniem. Poza sporem jest, że przepis ten odnosi się do wszystkim świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 ze zm.) świadczenie zdrowotne to „działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania”. Należy zatem stwierdzić, że lekarz może, powołując się na klauzulę sumienia, odmówić wykonania nie tylko badań, leczenia czy diagnozowania pacjenta, lecz również wystawiania określonych recept, skierowań czy konsultowania w określonym celu (np. przeprowadzenia aborcji).

 Prawo do ujawnienia tajemnicy zawodowej. W art. 40 ust. 2 u.z.l. określono, że lekarz nie ma obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej w przypadku, gdy: (1) tak stanowią inne ustawy; (2) badanie lekarskie zostało przeprowadzone na żądanie uprawnionych, na podstawie odrębnych ustaw, organów i instytucji; wówczas lekarz jest obowiązany poinformować o stanie zdrowia pacjenta wyłącznie te organy i instytucje; (3) zachowanie tajemnicy może stanowić niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób; (4) pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę na ujawnienie tajemnicy, po uprzednim poinformowaniu o niekorzystnych dla pacjenta skutkach jej ujawnienia; (5) zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie lekarzowi sądowemu; (6) zachodzi potrzeba przekazania niezbędnych informacji o pacjencie związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych innemu lekarzowi lub uprawionym osobom uczestniczącym w udzielaniu tych świadczeń. Należy jednak zastrzec, że ujawnienie tajemnicy w ww. przypadkach może nastąpić tylko w niezbędnym zakresie.

 Prawo do ordynowania leków, w tym leków na receptę. Stosownie do art. 45 ust. 1 u.z.l. „Lekarz może ordynować leki, środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, które są dopuszczone do obrotu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w odrębnych przepisach, oraz wyroby medyczne, wyposażenie wyrobów medycznych, wyroby medyczne do diagnostyki in vitro, wyposażenie wyrobów medycznych do diagnostyki in vitro oraz aktywne wyroby medyczne do implantacji”. Lekarz ma prawo zalecania pacjentom wszystkich leków dopuszczonych do obrotu w Polsce, a więc zarówno leków na receptę, jak i bez recepty. Należy jednak pamiętać, że zasady wystawiania recept określają dodatkowe przepisy (przede wszystkim ustawa refundacyjna oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie recept lekarskich). Trzeba także pamiętać, że w uzasadnionych przypadkach lekarz może ordynować leki dopuszczone do obrotu w innych państwach (w tym przypadku ma jednak obowiązek szczegółowego uzasadnienia tego w dokumentacji medycznej).

 Prawo do pobrania materiału do przeszczepu. Zgodnie z art. 5 ust. 1 w związku z art. 11 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.) lekarz może dokonać pobrania komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich w celu ich przeszczepienia, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu (w formie oświadczenia woli lub zgłoszenia w centralnym rejestrze sprzeciwów). Warto dodać, że wbrew utartej praktyce do pobrania nie jest konieczna zgoda rodziny zmarłego. Należy także pamiętać, że lekarz pobierający ze zwłok ludzkich komórki, tkanki lub narządy jest zobowiązany zapewnić nadanie zwłokom należytego wyglądu.

 Prawo do wydawania zleceń. W myśl art. 4 ust. 1 pkt 5 oraz art. 5 ust. 1 pkt 8 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. Nr 174, poz. 1039 ze zm.) pielęgniarki o położne są zobowiązane do realizacji zleceń lekarskich w procesie diagnostyki, leczenia i rehabilitacji. Co do zasady, pielęgniarki i położne są zobowiązane do wykonywania zleceń zapisanych w dokumentacji medycznej, jednakże w sytuacjach nagłego zagrożenia zdrowotnego wymóg ten nie obowiązuje.

 Prawo do 11 godzinnego odpoczynku. Zgodnie z art. 97 ust. 1-2 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. Nr 112, poz. 654 ze zm., dalej: u.dz.l.), pracownikowi podmiotu leczniczego przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. W przypadku zaś pracowników pełniących dyżur medyczny prawo to przysługuje bezpośrednio po zakończeniu pełnienia dyżuru medycznego.

 Prawo do prowadzenia praktyki lekarskiej. W art. 5 ust. 1 u.dz.l. zagwarantowano lekarzom prawo do wykonywania zawodu w ramach działalności leczniczej w formie jednoosobowej działalności gospodarczej – praktyki lekarskiej. Prowadzenie praktyki lekarskiej jest możliwe po zgłoszeniu w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz we właściwej okręgowej izbie lekarskiej (należy spełnić jeszcze inne szczegółowe wymagania – patrz np. art. 18 u.dz.l.).

 Prawo do informowania o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych przez lekarza mającego indywidualną praktykę lekarską. Zgodnie z art. 14 u.dz.l., „Podmiot wykonujący działalność leczniczą podaje do wiadomości publicznej informacje o zakresie i rodzajach udzielanych świadczeń zdrowotnych. Treść i forma tych informacji nie mogą mieć cech reklamy”. Lekarz, prowadzących indywidualną praktykę zawodową, może zatem bez narażania się na zarzut reklamowania podawać informacje o swoich: specjalizacjach, umiejętnościach, kursach, wyposażeniu (np. posiadam aparat do wykonywania EKG w warunkach domowych), cenie wizyty lub usługi. Nie może natomiast publicznie informować o: promocjach, zniżkach, rabatach, wysokiej jakości świadczeń, znanych pacjentach, ani w inny sposób zachęcać do skorzystania ze swoich usług.

Prawo do zatrudniania pracowników w praktyce lekarskiej. W myśl art. 53 ust. 1 u.z.l. „Lekarz wykonujący indywidualną praktykę lekarską, indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską, indywidualną praktykę lekarską lub indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską w miejscu wezwania może zatrudniać osoby niebędące lekarzami do wykonywania czynności pomocniczych (współpracy)”. Równocześnie zgodnie z art. 53 ust. 2 u.z.l. „Lekarz, lekarz dentysta wykonujący indywidualną praktykę lekarską lub indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską lub grupową praktykę lekarską lub grupową specjalistyczną praktykę lekarską, prowadzący odpowiednio staż podyplomowy, szkolenie specjalizacyjne lub szkolenia w celu uzyskania umiejętności z zakresu węższych dziedzin medycyny lub udzielania określonego świadczenia zdrowotnego, może zatrudniać lekarza, lekarza dentystę w celu odbywania przez niego stażu podyplomowego, szkolenia specjalizacyjnego lub szkolenia w celu uzyskania umiejętności z zakresu węższych dziedzin medycyny lub udzielania określonego świadczenia zdrowotnego”. Należy zatem stwierdzić, że lekarz może zatrudniać inne osoby w swojej praktyce lekarskiej, nie dotyczy to jednak indywidualnej praktyki lekarskiej i indywidualnej specjalistycznej praktyki lekarskiej wykonywanej wyłącznie w miejscu wezwania lub wyłącznie w zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego (art. 53 ust. 4 u.z.l.).

Prawo wybierania i bycia wybieranym do organów izb. Zgodnie z art. 9 pkt 1 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich (Dz. U. Nr 219, poz. 1708 ze zm., dalej: u.i.l.), lekarz ma czynne i bierne prawo wyborcze do organów izb lekarskich. Należy jednak pamiętać, że stosownie do art. 14 ust. 4 u.i.l. czynne prawo wyborcze nie przysługuje lekarzowi zawieszonemu w prawie wykonywania zawodu lekarza lub takiemu, wobec którego sąd wydał prawomocne orzeczenie o zastosowaniu środka karnego pozbawienia praw publicznych lub zakazu wykonywania zawodu, zaś – art. 14 ust. 5 u.i.l. – bierne prawo wyborcze nie przysługuje lekarzom: 1)   którym uchwałą okręgowej rady lekarskiej zawieszono prawo wykonywania zawodu, 2)   wobec których sąd wydał prawomocne orzeczenie o zastosowaniu środka karnego albo postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego zawieszenia w wykonywaniu zawodu, 3) skazanym prawomocnym wyrokiem sądu za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, 4) ukaranym jakąkolwiek karą zawodową.

 Prawo do bycia informowanym o działalności izb. Prawo to zagwarantowano lekarzom w art. 9 pkt 2 u.i.l. Powołując się na ten przepis lekarz ma prawo uzyskiwania informacji o bieżącej i minionej, a także planowanej działalności swojej izby lekarskiej oraz Naczelnej Izby Lekarskiej oraz ich organów.

 Prawo do korzystania z pomocy izb lekarskich. W art. 9 pkt 3 u.i.l. zagwarantowano lekarzom prawo do korzystania z pomocy izb lekarskich: w zakresie doskonalenia zawodowego, w zakresie ochrony właściwych warunków wykonywania zawodu lekarza, z ochrony i pomocy prawnej organów izb lekarskich w sprawach związanych z wykonywaniem zawodu lekarza oraz ze świadczeń socjalnych izb lekarskich oraz działalności samopomocowej. Szczegółowe formy pomocy mogą się w poszczególnych izbach lekarskich różnić.

Prawo do przyjmowania przedmiotów od firm farmaceutycznych. Stosowanie do art. 58 ust. 3 ustawy z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 45, poz. 271 ze zm.) lekarz przyjmować przedmioty o wartości materialnej nieprzekraczającej kwoty 100 złotych, związane z praktyką medyczną lub farmaceutyczną, opatrzone znakiem reklamującym daną firmę lub produkt leczniczy.